१४ विद्या आणि ६४ कला

१४ विद्या आणि ६४ कला याबद्द्ल अनेकांच्या मनात उत्सुकता असते. त्या १४ विद्या आणि ६४ कलांची ही ओळख.

चौदा विद्या चार वेद + सहा वेदांगे + न्याय, मीमांसा, पुराणे व धर्मशास्त्र अश्या एकूण चौदा वेद : १. ऋग्वेद २. यजुर्वेद ३. सामवेद ४. अथर्ववेद

सहा वेदांगे १. व्याकरण- भाषेतील शब्दांच्या व्यवहाराचे शास्त्र. २. ज्योतिष- ग्रहगती तथा सामुद्रिक जाणण्याची विद्या. ३. निरुक्त- वेदांतील कठीण शब्दांचे अर्थ सांगणारे शास्त्र. ४. कल्प- धार्मिक विधी- व्रतांचे वर्णन करणारे शास्त्र. ५. छंद- शब्दांची गानयोग्य रचना व काव्यवृत्ताचे ज्ञान. ६. शिक्षा- शिक्षण, अध्यापन व अध्ययन.   १. न्याय, २. मीमांसा, 3. पुराणे 4. धर्मशास्त्र.  

चौसष्ट कला १. पानक रस तथा रागासव योजना – मदिरा व पेय तयार करणे. २. धातुवद- कच्ची धातू पक्की व मिश्रधातू वेगळी करणे. ३. दुर्वाच योग- कठीण शब्दांचा अर्थ लावणे. ४. आकर ज्ञान – खाणींविषयी अंतर्गत सखोल ज्ञान असणे. ५. वृक्षायुर्वेद योग- उपवन, कुंज, वाटिका, उद्यान बनविणे. ६. पट्टिका वेत्रवाणकल्प- नवार, सुंभ, वेत इत्यादींनी खाट विणणे. ७. वैनायिकी विद्याज्ञान- शिष्टाचार व विनय यांचे ज्ञान असणे. ८. व्यायामिकी विद्याज्ञान- व्यायामाचे शास्त्रोक्त ज्ञान असणे. ९. वैजापिकी विद्याज्ञान- दुसऱ्यावर विजय मिळविणे. १०. शुकसारिका प्रलापन- पक्ष्यांची बोली जाणणे. ११. अभिधान कोष छंदोज्ञान- शब्द व छंद यांचे ज्ञान असणे. १२. वास्तुविद्या- महाल, भवन, राजवाडे, सदन बांधणे. १३. बालक्रीडाकर्म- लहान मुलांचे मनोरंजन करणे. १४. चित्रशब्दापूपभक्षविपाक क्रिया- पाकक्रिया, स्वयंपाक करणे. १५. पुस्तकवाचन- काव्यगद्यादी पुस्तके व ग्रंथ वाचणे. १६. आकर्षण क्रीडा- दुसऱ्याला आकर्षित करणे. १७. कौचुमार योग- कुरुप व्यक्तीला लावण्यसंपन्न बनविणे. १८. हस्तलाघव- हस्तकौशल्य तथा हातांनी कलेची कामे करणे. १९. प्रहेलिका – कोटी, उखाणे वा काव्यातून प्रश्न विचारणे. २०. प्रतिमाला – अंत्याक्षराची योग्यता ठेवणे. २१. काव्यसमस्यापूर्ती – अर्धे काव्य पूर्ण करणे. २२. भाषाज्ञान – देशी-विदेशी बोलींचे ज्ञान असणे. २३. चित्रयोग – चित्रे काढून रंगविणे. २४. कायाकल्प – वृद्ध व्यक्तीला तरुण करणे. २५. माल्यग्रंथ विकल्प – वस्त्रप्रावरणांची योग्य निवड करणे. २६. गंधयुक्ती – सुवासिक गंध वा लेप यांची निर्मिती करणे. २७. यंत्रमातृका – विविध यंत्रांची निर्मिती करणे. २८. अत्तर विकल्प – फुलांपासून अर्क वा अत्तर बनविणे. २९. संपाठय़ – दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून जसेच्या तसे म्हणणे. ३०. धारण मातृका – स्मरणशक्ती वृद्धिंगत करणे. ३१. छलीक योग- चलाखी करून हातोहात फसविणे. ३२. वस्त्रगोपन- फाटकी वस्त्रे शिवणे. ३३. मणिभूमिका – भूमीवर मण्यांची रचना करणे. ३४. द्यूतक्रीडा – जुगार खेळणे. ३५. पुष्पशकटिका निमित्त ज्ञान – प्राकृतिक लक्षणाद्वारे भविष्य सांगणे. ३६. माल्यग्रथन – वेण्या, पुष्पमाला, हार, गजरे बनविणे. ३७. मणिरागज्ञान – रंगावरून रत्नांची पारख करणे वा ओळखणे. ३८. मेषकुक्कुटलावक – युद्धविधी- बोकड, कोंबडा इ.च्या झुंजी लावणे. ३९. विशेषकच्छेद ज्ञान – कपाळावर लावायच्या तिलकांचे साचे करणे. ४०. क्रिया विकल्प – वस्तूच्या क्रियेचा प्रभाव उलटविणे. ४१. मानसी काव्यक्रिया – शीघ्र कवित्व करणे. ४२. आभूषण भोजन – सोन्या-चांदी वा रत्नामोत्यांनी काया सजवणे. ४३. केशशेखर पीड ज्ञान – मुकुट बनविणे व केसात फुले माळणे. ४४. नृत्यज्ञान – नाचाविषयीचे शास्त्रोक्त सखोल ज्ञान असणे. ४५. गीतज्ञान – गायनाचे शास्त्रीय सखोल ज्ञान असणे. ४६. तंडुल कुसुमावली विकार – तांदूळ व फुलांची रांगोळी काढणे. ४७. केशमार्जन कौशल्य – मस्तकाला तेलाने मालीश करणे. ४८. उत्सादन क्रिया – अंगाला तेलाने मर्दन करणे. ४९. कर्णपत्र भंग – पानाफुलांपासून कर्णफुले बनविणे. ५०. नेपथ्य योग – ऋतुकालानुसार वस्त्रालंकाराची निवड करणे. ५१. उदकघात – जलविहार करणे. रंगीत पाण्याच्या पिचकारी करणे. ५२. उदकवाद्य – जलतरंग वाजविणे. ५३. शयनरचना – मंचक, शय्या व मंदिर सजविणे. ५४. चित्रकला – नक्षी वेलवुट्टी व चित्रे काढणे. ५५. पुष्पास्तरण – फुलांची कलात्मक शय्या करणे. ५६. नाटय़अख्यायिका दर्शन – नाटकांत अभिनय करणे. ५७. दशनवसनांगरात – दात, वस्त्रे, काया रंगविणे वा सजविणे. ५८. तुर्ककर्म – चरखा व टकळीने सूत काढणे. ५९. इंद्रजाल – गारुडविद्या व जादूटोणा यांचे ज्ञान असणे. ६०. तक्षणकर्म – लाकडावर कोरीव काम करणे. ६१. अक्षर मुष्टिका कथन – करपल्लवीद्वारे संभाषण करणे. ६२. सूत्र तथा सूचीकर्म – वस्त्राला रफू करणे. ६३. म्लेंछीतकला विकल्प – परकीय भाषा ठाऊक असणे. ६४. रत्नरौप्य परीक्षा – अमूल्य धातू व रत्ने यांची पारख करणे